Najpierw było wyznanie Marii Janion o zachwycającej i przerażającej powieści Balzaca Jaszczur, z którą zmagała się całe życie, potem długo, długo nic, aż wreszcie ukazało się nowe wydanie książki z 1831 roku. I w trakcie mojego czytania pojawiło się wiele zachwytów i przemyśleń.
Jaszczura wiele różni od innych utworów Balzaca, przede wszystkim nikły stopień realizmu. Mimo tego pisarz włączył go do monumentalnego cyklu Komedia ludzka. Jakby chcąc pożegnać się z dziedzictwem romantyzmu, które nie mogło być mu obce, ułożył powieść z magicznych wątków i motywów umieszczonych na tle realistycznej scenerii Paryża. Osobliwie i zagadkowo brzmi już sam tytuł oryginału La peau de Chagrin (Skóra smutku/ Skóra żalu).
Żyć bez miary
„Pod koniec października 1829 roku…” – tak zaczyna się powieść – młody mężczyzna o arystokratycznym imieniu i nazwisku Rafael de Valentin trawiony żądzą wielkiej wygranej wchodzi do paryskiej szulerni. Gdy bez zastanowienia rzuca na stół sztukę złota i gdy krupier oznajmia „Czerwone, parzyste passe”, wychodzi z domu gry i kieruje się na nabrzeże Sekwany, by popełnić samobójstwo. Po drodze zatrzymuje się przed niewidzianym wcześniej magazynem starożytności. Wizyta w salonie staroci i dzieł sztuki z różnych epok i cywilizacji przedłuża mu życie. W ostatnim gabinecie spotyka staruszka o twarzy z ”najwyższą potęgą na czole i posępnym szyderstwem na ustach”. Tajemniczy starzec wyjmuje z wielkiej skrzyni skórę jaszczura pokrytą napisami w sanskrycie, zawiesza na ścianie i oświetla. Zaintrygowany młodzieniec odczytuje napis i wyraża wolę posiadania talizmanu na własność, by „żyć bez miary”. Nie przyjąwszy ostrzeżenia starca, że moc talizmanu jest przeklęta, słyszy następnie:
„Podpisałeś pakt, rzecz skończona. Teraz wszelkie życzenia twoje ziszczą się sumiennie, ale kosztem twojego życia” .
Motyw przewodni
Powieść podzielona jest na trzy powiązane ze sobą motywem talizmanu rozdziały przypominające samodzielne nowele. W drugiej części czytelnik dowiaduje się o wielkim i nieoczekiwanym spadku, jaki czeka na bohatera, a także o jego fatalnej miłości do bogatej i przebiegłej wdowy, hrabiny Fedory, i o miłości niewinnej Pauliny do niego. W imaginacyjnej pysze młodzieńca talizman miał pełnić rolę kamienia filozoficznego przynoszącego bogactwo i szczęście, a tymczasem stał się prawdziwym przekleństwem. W ostatnim rozdziale główny bohater bardziej przypomina figurę woskową niż człowieka.
Opisy biegną poetyckimi i wizyjnymi pasażami. Te największej jakości dotyczą magazynu starożytności, krytycy przyrównują je do piekielnych czeluści, nieco nużą natomiast wyznania młodego człowieka na temat swojego życia czynione podczas orgii, a końcowe partie, gdy Rafael w ciszy i skupieniu czeka na szczytach Owernii na śmierć, znów zaświadczają o wielkim talencie Balzaca.
Podstawowe znaczenie powieści przynależy do mrocznego egzystencjalizmu: człowiek spala się z każdym spełnieniem swoich pragnień i zachcianek. Życie naznaczone jest od narodzin piętnem śmierci, rozkwita tylko na chwilę, by szybko zniknąć za linią horyzontu bez możliwości odrodzenia się. Opis swojej fascynacji Jaszczurem Maria Janion zamieściła we wstępie do zbioru esejów Żyjąc tracimy życie o tym, jak artyści i myśliciele traktowali śmierć i umieranie.
Diabeł w Paryżu
Wrócę jeszcze do wizyty Rafaela w antykwariacie. Pisarz następującymi słowami nakreśla kontekst kulturowy Jaszczura, jego brak pokory wobec Wieku Rozumu:
„Wizja ta zdarzyła się w Paryżu, na Quai Voltaire, w XIX wieku, czyli w czasie i miejscu, w których magia powinna być niemożliwa”.
W sercu Europy dochodzi do czegoś, co w ogóle nie powinno było się zdarzyć. Do Paryża zawitał diabeł wyśmiewany przez filozofów oświeceniowych i zgilotynowany przez rewolucjonistów wraz z klerem i arystokracją. Co z tego, że tylko w sennej wizji Rafaela, skoro i tak przyczynia się do tragedii młodzieńca o somnambulicznej naturze. Gdy jeszcze zwrócić uwagę na religijne akcenty w Jaszczurze, a jest ich nawet sporo, nie może dziwić, że część krytyków nie przyjęła powieści Balzaca brawami, a nawet pisała o jej antyliberalnym charakterze.
Akcja rozgrywa się w gorącym politycznym okresie, w przededniu rewolucji lipcowej, która pozbawiła władzy dążącego do przywrócenia monarchii absolutnej Karola X. Nowe rodzi się w potwornych bólach. Kontekst filozoficzny też wiele mówi. Balzac opisuje bezradność przedstawicieli wielu gałęzi nauki, członków Akademii, którzy nie są w stanie wyjaśnić natury skóry i pomóc umierającemu młodzieńcowi. To też nie musiało się wcale podobać krytykom o racjonalistycznym nastawieniu. Nie mówiąc już o negatywnym obrazie bogacącej się burżuazji – Balzac, który przez całe życie borykał się z długami, w tej jak i późniejszych powieściach nie oszczędzał reprezentantów mieszczaństwa z powodu ich egoizmu, twierdził, że społeczeństwo niszczy ludzi i prawdziwe uczucia.
Ci, co dzierżą władzę
Jaszczur zaprasza do rozszyfrowania wielu tropów. Bardzo zagadkowe są postacie starców. Jaką rolę przydzielił im autor? Orężem właściciela magazynu starożytności, czyli diabła, jest zimna wiedza na temat wszechrzeczy i umiejętność panowania nad sferą pragnień i namiętności. Inny, wyblakły i „przycupnięty w cieniu” staruszek o „plugawej fizjonomii”, to cerber postawiony przy wejściu do domu gry. To kolejna postać posiadająca jakąś władzę. Jednoznacznie pozytywnymi osobami są natomiast profesor Porriquet, który w dzieciństwie, jak pisze Balzac, ukształtował mózg Rafaela, hodował jego inteligencję na swoją cześć i chwałę, oraz stary sługa Jonatas czuwający nad Rafaelem w jego luksusowej posiadłości i nieżyjący surowy ojciec, wobec którego zbuntował się syn. Przechodząc do konkluzji, starcy w powieści Balzaca symbolizują trwałą i nierozproszoną wiedzę; nie ulegając dzikim żądzom, które niszczą życie Rafaela, potwierdzają swoje istnienie. Dziecię wieku, jakim jest główny bohater, tak naprawdę niewiele znaczy wobec ich władzy.
Honoré de Balzac, Jaszczur (La Peau de chagrin), tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Wydawnictwo MG, 2020.
